Categorie: Interviews

Logopediste Ivonne Scheer werkt op Leekerweide dagelijks met Visitaal-pictogrammen. Daarnaast geeft ze trainingen en communicatie-adviezen op andere instellingen. Als lid van de Werkgroep Pictogrammen is ze één van de drijvende krachten achter de ontwikkeling van nieuwe Visitaal-producten en -pictogrammen.

‘Ik gebruik zelf ook Visitaal-pictogrammen in mijn agenda’

‘Voor het werken met pictogrammen geldt hetzelfde als voor alle ondersteunende hulpmiddelen: je moet je eerst afvragen wat het jouw cliënten oplevert. De ene keer is dat zelfstandigheid, een andere keer is het de regie over het eigen leven. Voor mij zou het ook doodeng zijn als ik ’s morgens uit m’n bed stap en niet weet wat er gaat gebeuren. Met dagprogramma’s en planborden kun je daar wat aan doen en zorg je dat cliënten weten wat er gaat komen. Met Visitaal-pictogrammen en andere ondersteunende middelen maak je duidelijk wat er verwacht wordt, wanneer, hoe lang en met wie. Dat is prettig voor de cliënt: die kan dan zelf kiezen wat hij of zij wil. Het draait allemaal om inzicht en overzicht, verduidelijking, en uiteindelijk zelfstandigheid.’

‘Visitaal-pictogrammen worden in de praktijk het meeste gebruikt om dagprogramma’s mee te maken, maar je kunt ze veel breder inzetten. Je kunt Visitaal-pictogrammen ook in de omgeving opnemen, door ze bijvoorbeeld op een placemat te zetten zodat iemand zelf kan aangeven wat hij of zij op het brood wil. Wat hier ook veel gebeurt, is dat we een stappenplan maken in de verzorging, bijvoorbeeld hoe iemand de was moet doen: eerst het bed afhalen, vervolgens moet het beddengoed in de wasmand of naar de badkamer en dan in de wasmachine.’

‘Vroeger moest alles geknipt en geplakt worden; logopedisten waren daar vaak dagen zoet mee. Gelukkig hebben we nu het computerprogramma PictoWord, waarmee je het eenvoudig kunt uitdraaien, ook op stickers. Cliënten krijgen hier op Leekerweide een eigen catalogus. Daaruit kunnen ze zelf de pictogrammen bestellen die ze willen hebben. Ze kunnen zelf het formaat kiezen en de pictogrammen op stickers laten printen, zodat ze die zelf in hun agenda, dagprogramma of eigen producten kunnen gebruiken.’

‘We hebben hier ook de bewegwijzering aangepast. Vroeger hingen er alleen van die kleine borden op 2,5 meter hoogte en daarop stond dan in kleine letters ‘Hoofdgebouw’. Die paal staat er nog en van mij mag die er tot in lengte van dagen blijven staan, maar er zijn inmiddels ook grote borden met Visitaal-pictogrammen bij gekomen. Die zijn veel lager, dus veel beter te zien voor mensen die in een rolstoel zitten, de kleur is beter, en door het gebruik van pictogrammen snappen de meeste cliënten wat er bedoeld wordt. En overal naast de deuren, ook op het hoofdgebouw en bij de ondersteunende diensten, wordt met pictogrammen aangegeven waar je bent.’

‘We gebruiken Visitaal-pictogrammen natuurlijk ook bij logopedie zelf, bijvoorbeeld bij de articulatietraining. En we gebruiken de pictogrammen om cliënten gebaren te leren. Ze kunnen weliswaar niet lezen, maar ze willen wel spelletjes doen. Daar maken we gebruik van bij de training. Verder trainen we de cliënten ook in het begrijpen en gebruiken van de Visitaal-pictogrammen zelf, want niet elk pictogram is meteen te begrijpen voor iedereen.
We geven hier ook trainingen in het gebruik van ondersteunende middelen. Dat is vooral een kwestie van gewoon doen: bedenk maar iets waarmee jouw cliënten aan de slag kunnen. We maken dus heel veel voor op de woning of de dagbesteding, of de cliënten maken dat zelf, ze zijn heel creatief daarin.

Het is leuk om ’s avonds een spelletje met iemand te spelen en op die manier de dagen van de week te oefenen. Je kunt memory-spelletjes met pictogrammen maken, of lotto-spellen, ganzenbord, maakt eigenlijk niet uit. Als het maar leuk is om te doen, en als het maar herhaald wordt. En niet als therapie, maar juist daarbuiten. Met PictoSerie, een cd met vier computerspellen die net verschenen is, wordt dat nog makkelijker: zo kan iedereen gemakkelijk zelf op een speelse manier oefenen met pictogrammen. ‘Je moet je eerst afvragen: ‘Wat heb ik nodig?’
En vervolgens: ‘Hoe gaan we het doen?’’

‘De Werkgroep Pictogrammen krijgt veel verzoeken voor nieuwe pictogrammen. Ook in mijn werk als logopediste op Leekerweide krijg ik vaak dat soort vragen. Ik stimuleer mensen altijd om eerst zo veel mogelijk zelf aan de slag te gaan met de bestaande pictogrammen, voordat ze om een nieuw pictogram vragen. Dus als je een pictogram nodig hebt voor de kaarsenmakerij, dan neem je het pictogram voor kaars en zet je er een dakje boven. Op die manier hoeven wij niet voor elk begrip een nieuw pictogram te maken. Dus eerst moet je je afvragen: ‘Wat heb ik nodig?’ En vervolgens: ‘Hoe gaan we het doen?’

Brochure vanLeekerweide met Visitaal-pictogrammen:

Klik hier om de originele brochure met pictogrammen te bekijken (pagina 3 t/m 5)

‘Ik merk ook dat veel communicatie-afdelingen van grote stichtingen Visitaal-pictogrammen gaan gebruiken in nieuwsbrieven en in producten gericht op cliënten. Dat kan gaan over vertrouwenspersonen, over de klachtenregeling of informatie over seksueel misbruik. Die informatie wordt allemaal vertaald in eenvoudig geschreven taal en ondersteund met Visitaal-pictogrammen. Voorheen werd er een brief aan de ouders of begeleiders geschreven, nu krijgen de cliënten zelf een brief op hun niveau. En als ze pictogrammen gebruiken worden mensen zich veel bewuster van hun schrijfstijl en gaan begrijpelijker schrijven.
Wij werken er heel veel mee en het werkt als een olievlek. Wij hebben hier op interne communicatie deskundigen die per groep of per activiteit specifieke aandacht hebben voor totale communicatie en op de groepen waar dat mogelijk is gaan zij heel veel aan de slag met Visitaal-pictogrammen. Het gebruik van pictogrammen wordt steeds gewoner. Nu zie je bijvoorbeeld dat in de notulen van veel cliëntenraden pictogrammen worden gebruikt. Dat is ook logisch, want anders kunnen de cliënten de notulen niet lezen.’

‘Doordat Visitaal-pictogrammen op meer plekken gebruikt worden, merk je ook dat cliënten met een lichte verstandelijke handicap die eerst een behoorlijke antipathie hadden tegen ‘plaatjes’ er steeds meer voor openstaan. Gelukkig zie je ze nu overal, het wordt steeds gewoner. Interne vacatures of vacatures via de jobcoach worden op Leekerweide nu allemaal met pictogrammen ondersteund. Die advertenties hangen dan op het prikbord: ‘Wil je werken bij de linnendienst?’ Doordat we gebruik maken van pictogrammen kunnen cliënten het zelf lezen. Ik gebruik ze zelf trouwens ook in mijn agenda; een pictogram valt veel meer op dan een geschreven woord en blijft ook veel beter hangen.’

De Toolkit Totale Communicatie Lichaam & Seksualiteit is helaas niet meer leverbaar. We verwachten deze binnenkort als module binnen Pictostudio aan te kunnen bieden.
Meld u hier aan voor onze nieuwsbrief, dan krijgt u bericht wanneer deze leverbaar is.

Toolkit Totale Communicatie Lichaam & Seksualiteit

Saskia Voortman is lid van de Werkgroep Pictogrammen van Visitaal. Als communicatiedeskundige bij Koninklijke Kentalis heeft ze in samen met Visitaal en de Rutgers Nisso Groep de afgelopen jaren gewerkt aan de Toolkit Totale Communicatie lichaam & seksualiteit. Speciaal voor deze uitgave werd ook een serie Visitaal-pictogrammen ontworpen met begrippen rond seksualiteit en lichaamsbeleving.

Deze Toolkit gaat over ‘geïnformeerd worden over seksualiteit’. We gaan er vanuit dat mensen recht hebben op seksualiteit. Dit betekent dat mensen hierover geïnformeerd moeten worden, maar ook dat ze moeten worden beschermd. De Toolkit gaat dus niet over misbruik, maar welke theorie je er ook op naslaat: je kunt mensen beter beschermen als je probeert ze te informeren.

Lichaamsbesef is het belangrijkste

Deze Toolkit heet niet voor niets ‘Lichaam en Seksualiteit’. ‘Lichaam’ staat voorop want lichaamsbesef is het belangrijkste, dat moet je eigenlijk verwerven voordat je je seksueel kunt ontwikkelen. Mensen die geen actief lichaamsbesef hebben, zich niet bewust zijn van hun billen of van hun voeten of niet weten waar hun neus zit, die hebben wel seksuele gevoelens. Maar je kunt ze makkelijker iets leren als ze ook besef hebben van hun lichaam. Daarom is het belangrijk dat ze ervaringen op kunnen doen: hoe voelen mijn billen aan, hoe voelt een warme pittenzak op mijn benen of een coldpack onder mijn voeten. Het is belangrijk dat je besef krijgt van en ervaringen opdoet met je eigen lichaam.

Kleurplaat uit de Toolkit

Mensen met een verstandelijke beperking realiseren zich soms nauwelijks dat hun lichaam ook een achterkant heeft. Geef iemand de gelegenheid om vertrouwd te raken met het eigen lichaam en de gevoelens die daarbij horen. Nu is het in verzorgingssituaties om praktische redenen vaak zo dat mensen uitgekleed worden, gewassen en dan snel worden aangekleed en teruggezet in de rolstoel. Misschien moet iemand eventjes wat langer bloot liggen, zodat die ook een rilling kan voelen of de wind over z’n huid en ervaren dat de haartjes van z’n arm of van z’n buik recht overeind gaan staan. Voor kinderen met een normale ontwikkeling is het heel vanzelfsprekend dat ze die ervaringen opdoen.

Eenvoudige dingen zijn heel belangrijk: bijvoorbeeld naar buiten gaan als het regent, regen voelen. Dat hoort allemaal bij het opdoen van zintuiglijke ervaringen en dat is ontzettend belangrijk voor mensen met een verstandelijke beperking.

Als je niet de gelegenheid krijgt om een keer op een trilmatras te liggen, dan weet je ook niet wat dat met je doet. 

En stel dat jij niet in staat bent om jezelf goed te bewegen, dan kost alles je veel energie en moeite, dan doe je sowieso al veel minder ervaringen op. Dus zal je omgeving veel gerichter moeten zijn in het aanbieden van prikkels. Niet per definitie gericht op de seksualiteit, maar het is misschien wel iets waar je ook plezier aan kunt beleven. Het is belangrijk dat je de mens als een geheel ziet. Mijn ervaring is dat veel begeleiders er meer aandacht aan willen geven; ze willen best de omgeving of de situatie zo goed mogelijk inrichten, maar ze hebben daar wel concrete handvatten voor nodig.

De Toolkit Lichaam en Seksualiteit is gemaakt vanuit onze visie op communicatie, namelijke Totale Communicatie. Een visie die is afgestemd op wat de cliënt en de omgeving nodig hebben.
Totale Communicatie gaat ervan uit dat meerdere communicatievormen geschikt zijn:
foto’s, pictogrammen, gebaren, gesproken taal, tekeningen, maar ook gedrag. Je maakt bewust een keuze voor een communicatievorm die past bij de cliënt en zijn mogelijkheden, waardoor je elkaar begrijpt. De essentie is begrijpen en begrepen worden. Wat is iemands communicatieniveau, wat begrijpt iemand van communicatie, welke vormen zijn geschikt voor deze persoon; dat zijn de vragen die men telkens opnieuw stelt.

Bij de ontwikkeling van de Toolkit zijn we uitgegaan van verschillende communicatievormen zoals foto’s, pictogrammen en beeldverhalen. Gedrag is niet iets dat je makkelijk kunt vastleggen maar je kunt het wel weergeven in tekeningen, zoals wenselijk gedrag of niet wenselijk gedrag. Maar gedrag betekent ook een bepaalde bejegening. Hoe gaan we om met iemand met een verstandelijke beperking en zijn of haar seksuele behoeftes? Dat kun je niet altijd met pictogrammen of foto’s uitleggen maar dat moet je soms daadwerkelijk realiseren door de omgeving zo in te richten dat iemand concreet ervaringen kan opdoen, zeker bij mensen die een hele jonge ontwikkeling hebben.

Dus als iemand nu een seksuele prikkel voelt en die heeft niet de sociale en emotionele leeftijd om die prikkel uit te stellen, dan moet je daar in je communicatie rekening mee houden. Dat betekent dus: wil ik begrepen worden, dan moet ik hem of haar nu de gelegenheid geven om aan die prikkel tegemoet te komen. Want hij of zij kan het niet uitstellen.

Waarom Visitaal-pictogrammen?
Visitaal-pictogrammen sluiten natuurlijk heel goed aan bij mensen die al pictogrammen gebruiken. Als je in het dagelijks leven in allerlei situaties communiceert met pictogrammen dan is het fijn en veilig als je over zo’n specifiek onderwerp als seksualiteit op dezelfde manier geïnformeerd kunt worden. Bij pictogrammen moet je je wel een voorstelling kunnen maken van dat wat het pictogram laat zien. Als je naar een pictogram van ‘billen’ kijkt dan moet je je al kunnen voorstellen dat dat met echte billen te maken heeft, die er zachter uitzien van vorm, waar misschien wat gekleurde vlekjes op zitten. Dan komt een kleurenfoto van billen al dichter in de buurt van de echte billen. Daarop zie je de textuur van de billen, je ziet de volheid erin, de oneffenheden. Voor sommige mensen zijn foto’s weer geschikter, daarom hebben we die ook opgenomen in de Toolkit. Een logopedist of communicatiedeskundige kan indien gewenst adviseren over de juiste communicatievorm.

Wie geef je een kus en wie geef je een hand?
We hebben ook pictogrammen uit het gewone bestand van Visitaal opgenomen. Die kun je gebruiken in een werkvorm over normen en waarden zodat dat je heel concreet kunt informeren: wie geef je een kus en wie geef je een hand? Je kunt dat doen met pictogrammen; bijvoorbeeld door te laten zien in welke situaties je een kus of een hand geeft. Op een begrafenis kun je misschien afspreken om een hand te geven en als we ergens op visite gaan en we kennen de mensen niet geven we ook handen. Je kunt het ook met pasfoto’s combineren. De buurvrouw links geven we wel een kus want daar zijn we eigenlijk heel erg goed mee bevriend, die is er bij alle feestjes en partijen bij. Maar de buurvrouw rechts kennen we eigenlijk niet zo goed, die zien we niet zo vaak. Die geven we een hand.

Behalve voor mensen die werken in de sector is de toolkit ook bedoeld voor mensen in de thuissituatie. Voor ouders die er de voorkeur aan geven hun zoon of dochter zelf te informeren over de mogelijkheden van hun eigen lichaam. Bijvoorbeeld ter ondersteuning van een gesprek over masturberen.
Het is logisch dat mensen voor dit soort onderwerpen concrete handvatten nodig hebben, maar ook tips. Waar moet je nou aan denken? Hoe ga je dat nou aanpakken? Zorg dat je dat onderwerp klein houdt, maak het niet te ingewikkeld. Zoals je voor een meisje dat jong is van ontwikkelingsleeftijd de menstruatie niet in verband brengt met vruchtbaarheid want dat heeft niet zoveel zin. Zo is het met seksualiteit ook: het gaat bijvoorbeeld niet om de uitleg van de hormoonontwikkeling, maar wel om het veranderen van je lichaam tijdens de puberteit. En het gaat vaak om de seksuele prikkel en hoe je iemand kunt leren om daar op een adequate manier mee om te gaan.

Van wie wil je dat jouw zoon of dochter dit soort informatie krijgt?
Het is goed om over dit soort onderwerpen te praten. Van wie wil je dat jouw zoon of dochter dit soort informatie krijgt? Wil je dat zelf doen? Wil je dat samen doen? Wat moet er dan verteld worden? Het is onze overtuiging dat seksualiteit begint bij het opdoen van lichaamsbesef. Dat begint al als een kind pas geboren is. Ook al is het nog een hele jonge baby dan vertel je al dingen over z’n lichaam: wat mooi aan hem is, wat zacht aan hem is, wat kriebelt. Dat vertel je en daar besteed je aandacht aan. Zo doet een baby door ervaringen lichaamsbesef op. Maar dit is ook de manier om mensen met een diepe verstandelijke beperking te informeren over hun lichaam.

Je zou ook kunnen zeggen dat aandacht voor lichaamsbesef eigenlijk iets is dat de hele dag aanwezig zou moeten zijn. Dat je nooit iemand zo maar onder een douche zet; ook dan besteed je aandacht aan lichaamsbesef en zelfbeeld. Hang maar eens een grote passpiegel op in de badkamer om aan te wijzen waar je billen zitten. Heb jij eigenlijk grote billen of heb je kleine billen? Ben je een jongen of ben je een meisje, wat vind je mooi, wat is er lekker zacht aan jezelf. Je laat mensen zichzelf wassen maar je kunt mensen ook stimuleren om zichzelf op plekken waar ze bij kunnen met bodylotion lekker in te smeren.

De Toolkit gaat over seksualiteit en natuurlijk zitten er ook heel expliciete foto’s, pictogrammen en beeldverhalen in over masturberen. Maar een groot deel gaat over lichaamsbesef en het stimuleren daarvan. Dit heeft wat ons betreft veel met seksualiteit te maken. De toolkit gaat over informatie, voorlichting geven die past bij het commnicatieniveau, de sociaal-emotionele én de seksuele ontwikkeling van de cliënt.

De Toolkit Lichaam en Seksualiteit

Visitaal-pictogrammen worden gemaakt voor en door mensen uit de praktijk. In dit interview laten we communicatie-deskundige Daniëlle van Damme aan het woord. Zij coördineert de Werkgroep Pictogrammen en is op veel niveaus betrokken bij de ontwikkeling van nieuwe produkten en pictogrammen.

‘Krulspelden en dekbedden zijn het moeilijkste’

‘In de Werkgroep Pictgrammen zitten allemaal mensen die met verstandelijk gehandicapten werken, een vrijwilliger, een aantal logopedisten, maar bijvoorbeeld ook een groepsleider. Er zit iemand bij die op een kinderdagverblijf met heel jonge kinderen werkt maar er zijn er ook die met volwassenen werken. Omdat we eerst samen de visie en stijlkenmerken van Visitaal-pictogrammen hebben vastgesteld zitten we meestal wel op één lijn. Natuurlijk zegt er wel eens iemand ‘het lijntje moet wat dunner of dikker’ maar daar kan je goed over discussiëren. We hebben eigenlijk niet zo vaak verschil van mening over de manier waarop een begrip weergegeven moet worden.’

‘Eerst dacht ik dat de abstracte begrippen in de emotie-sfeer het moeilijkst zouden zijn, een begrip als ‘stout’ bijvoorbeeld. Maar het zijn eerder voorwerpen die heel wisselend zijn in hun kenmerken, zoals ‘dekbedovertrek’ of ‘krulspelden’. Natuurlijk zijn er ook begrippen waar je niet uitkomt; ‘karnemelk’ bijvoorbeeld. Wat ik zelf bij ‘karnemelk’ doe is het pictogram voor ‘melk’ nemen en het pak roodkleuren, ik denk dat dat het meest duidelijk is. Ik kan me voorstellen dat er nog wel meer begrippen zijn waar we niet meteen uitkomen.’

‘Mensen maken ook zelf pictogrammen en dat willen we ook niet tegenhouden. Soms vragen we zelfs of we zo’n pictogram op mogen nemen zodat we niet opnieuw een pictogram hoeven te bedenken. Daarom willen we graag dat men zich zoveel veel mogelijk aan onze stijlkenmerken houdt. Als verschillende instellingen hun eigen pictogram hebben voor hetzelfde begrip dan krijg je weer allemaal individuele systemen terwijl we juist één universeel systeem willen hebben.’

In haar dagelijks werk als communicatie-deskundige voor de Afdeling Ambulante Zorg Weerklank heeft Daniëlle veel ervaring met de mogelijkheden en vragen van Visitaal-gebruikers: ‘Als communicatie-deskundige lever ik ondersteuning op maat. Onze doelgroep is heel breed: scholen, individuele verstandelijk gehandicapten of vrijwilligers die met verstandelijk gehandicapten werken. Het komt voor dat ouders ons inschakelen met de vraag ‘hoe kan ik het beste met mijn kind communiceren’ of ‘mijn kind gebruikt gebaren maar ik begrijp hem niet.’ Als thuis de communicatie goed verloopt en ouders het daardoor beter aankunnen kunnen kinderen vaak langer thuis wonen. Wij leren vooral de omgeving hoe zij zich het beste aan kunnen passen aan de cliënt. Visitaal-pictogrammen zijn daarbij een goed hulpmiddel; ze kunnen gebruikt worden om aan de cliënt iets duidelijk te maken, bijvoorbeeld met behulp van een dagprogramma; ‘dit ga jij vandaag doen’. Maar je ziet ook dat cliënten het zelf gebruiken om hun wensen kenbaar te maken en iets te vertellen.

Naast de Pictokaartjes is het programma PictoWorks erg gemakkelijk in het gebruik; het is met name geschikt om pictogrammen op het juiste formaat af te drukken. Het meegeleverde Pictoword is handig als je Visitaal-pictogrammen wil gebruiken om bijvoorbeeld een communicatieboek te maken met het programma Word: dan kun je de pictogrammen combineren met tekst en foto’s. Op die manier kunnen mensen zelf ook eenvoudig een stappenplan maken: het recept van pannenkoeken bakken kun je dan bijvoorbeeld in stappen laten zien met Visitaal-pictogrammen.’

‘Behalve het ontwerp van nieuwe pictogrammen komt er in de werkgroep van alles aan bod dat met Visitaal-pictogrammen te maken heeft zoals de ontwikkeling van de boekjes met Pictoverhalen. Die hebben we gemaakt op basis van een idee van een ouder en aangepast aan een grote doelgroep zodat ze voor veel mensen bruikbaar zijn. Verder hebben we PictoSerie ontwikkeld, vier eenvoudige spellen met pictogrammen voor de computer en de PictoWenskaarten met Visitaal-pictogrammen.’

‘Het contact met de gebruikers is belangrijk voor de werkgroep: naar aanleiding van een enquête hebben we een hele lange lijst met aanvragen voor nieuwe pictogrammen. We hebben daar nu honderd begrippen uitgekozen die de hoogste prioriteit hebben dus voorl